ఇత్తరాకుల తట్ట

తడికవతల ఉన్న వీధి స్తంబం లైటు వెలుతురు నీడ సుబాబాకుల్లోంచి టెంట్ మీదకి పడుతోంది. వర్షసూచికగా ఈదురుగాలి చిన్నగా మొదలైంది. ఆ గాలికి టెంట్ నీడ ఎవరో ఊయల ఊపుతున్నట్టుగా అటు ఇటు విసురుగా ఊగుతుంది.

రాళ్ళ పొయ్యి పెట్టి వంటచేసిన జాగా కాడ ఎవరో ఆడమనిసి ఒక్కతే కూర్చొని అన్నం తింటునట్టుంది. ఎవరో చూద్దామని తింటున్న ఇత్తరాకుని ఎడం చేత్తో పట్టుకొని అటుగా నడిచా.

వెంట్రుకల చివర్లు సాంబారన్నంలో నానుతున్నాయనే పట్టింపే లేకుండా తలొంచుకొని ముద్దలు కలుపుకొంటోంది. తన దగ్గరగా వొచ్చి ఆగిపోయిన రెండు చెప్పుల శబ్దాన్ని చూడటానికి తలెత్తింది. ఆ ఎరుప్పచ్చని బల్బు ఛాయలో మేరి పిన్నంని గుర్తుపట్టలేకపోయా. చూసి చాలా రోజులైపోయింది. మునుపటిలా ముఖం తేటగా లేదు. చంద్రుడి మీదుండే ఎన్నటికి మాసిపోని మచ్చలు తన చెంపలమీద, అక్కడక్కడా.

నేనే అని కొంచెం స్థిమితపడి నీరసంగా నవ్వుతూ “చిన్నోడా, వంటలు భలే కుదిరాయి రా. ఎంతైనా శనగపాటోడి కొడుకువనిపించుకున్నావ్ రా.”

ఎవరైనా నాన్న ఊసు ఎత్తితే శబ్దం లేకుండా ఒక నవ్వు నవ్వి ఊరుకునేవాడిని. కానీ, ఇవాళెందుకో ఏమి మాట్లాడాలో తెలీక అలా నిల్చుండిపొయ్యా.

చీకటి నిశ్శబ్దంలో నా ఇబ్బందిని గ్రహించిందనుకుంటా! ఇత్తరాకుని బల్లమీద పెట్టి చేతికున్న ఒక్క గాజుని వెనక్కనుకొని జగ్గుతో మంచినీళ్లు తాక్కుంటూ “చిన్నె, అమ్మ యాడుందిరా? పొద్దున్నుండి ఒక్కసారి కూడా సరిగా మాట్లాడలే. నాకోసం పిల్సకొత్తవా రా?.”

గొంతులో నాకోసం ఇక్కడ ఎవరూ లేరనే భాద.

తిన్నది చాలనుకొని నా చేతిలోని ఆకుని తట్టలో విసిరేసి చెయ్యి కడుక్కోకుండానే అమ్మకోసం వెతికా. తాటాకు పందిరి నడిమిట్లున్న సధివింపు పాన్పుపై పెళ్ళైన రాజిగాడోళ్ల జంట. వాడికెదురుగానున్న పళ్ళెంలో నిండుగా మడతలు పడిన నోటు కాగితాలు. ఎడంపక్క కూసున్న గుంపులో అమ్మ ఎవరితోనో ముచ్చట్లు. వెనకనుండి మెల్లిగా వెళ్లి కొంగుపట్టుకొని లాగి, ఇటురా అని తలతో సైగ చేశా.

మందిలో మాట్లాడటం ఇష్టంలేదు, చిన్నప్పుడు, ఇప్పుడు కూడా.

అమ్మ అక్కడనుండి వస్తుంటే, టీవీ సీరియల్ మాంచి రసపట్టులో ఉంటే మధ్యలో చిత్త వస్తే ఎలా ఉంటుందో, అలా ఉంది ఆ గుంపు సంగతి.

ఉలుకు పలుకు లేకుండా నడ్సుకుంటూ పోతున్న నన్ను చూసి “యాడికి రా?....మిగిలిపోయిన అన్నం, కూరలు, గిన్నెల్లో తోడారా? తిన్న ఆకులన్నీ పారేసారా...?” - నేను కనిపిస్తే అడగాలనుకున్న ప్రశ్నలన్నీ అడిగేసింది నా జవాబులతో సంబంధంలేకుండా.

“అమా...  పిన్నం నీతో మాట్లాడాలంటే”- పెళ్ళిపనుల గందరగోళంలో ఎవరిమీదో చూపించాల్సిన అసహనం, అమ్మ మీద.

నన్ను దాటేసుకొని పెద్ద పెద్ద అంగలేస్తూ టెంట్ కాడికి ఉరికింది అమ్మ. బాబాయోళ్ల గాబులో చెయ్యి కడుక్కొని పొయ్యేసరికి పొయ్యి గడ్డల మీద బాసంపట్ల వేసుకొని మాట్లాడుతున్నారిద్దరు. సీరియస్ గా ముఖం పెట్టి పిన్నం ఎదో చెప్తుంటే, అమ్మేమో పిన్నం భుజాలమీద చేతులేసి, పడీ...పడీ నవ్వుతుంది.

ఆడమనుషులు, వాళ్ళ మాటలు వినడానికి ఒక తోడు దొరికితే చాలనుకుంటా, ఎక్కడలేని నవ్వులను దుఃఖాల బావుల్లోంచి కూడా తోడుకుంటారు.

సప్పిడి చేయకుండా అమ్మపక్కన చతికిలపడ్డా. నేను వెళ్లడం చూసి మళ్ళీ తినడం మొదలెట్టింది పిన్నం. ఇత్తరాకులో మిగిలిన ఆ చారన్నం తిన్న తరువాత నాకెళ్ళి చూసి “మా అయ్య కదరా, కొంచెం మజ్జిగన్నం పోసుకొని రా రా చిన్ని,” అంది.

చిన్నప్పుడు ఇంట్లో రెండే కూరలుండేవి- అయితేనేం ఎల్లిపాయ కారం లేకపోతే ఉల్లిగడ్డ కారం. ఇంకా గుర్తు నాకు ఐదో తరగతి ఎండాకాలం సెలవులు అనుకుంటా. అప్పుడేమో నాకు విరోచనాలయ్యి బైటికిపోతే ముడ్డి మొత్తం మంట. పైపెచ్చు ఆకలయినపుడు తినడానికి మళ్ళా ఆ కారమే దిక్కు. ఎక్కణ్ణుంచి సంపాదించిందో తెలీదు కానీ నా భాద చూడలేక సాయంత్రానికల్లా మజ్జిగన్నం తెచ్చింది పిన్నం. అలా నా జీవితంలోకి ఒక కొత్త మనిషి నా ప్రమేయం లేకుండానే వచ్చింది. ఆ రోజు మొదలుకొని ఏ పొద్దైనా మా ఇంట్లో కూరలు బాగోకపోతే పళ్ళెంలో బువ్వేసుకొని, సంక్రాంతి పండగప్పుడు చర్మాన్ని చర్నాకోలుతో హింసించుకొనే డూ డూమ్ బండోడిలా, గూడేమంతా తిరిగి... తిరిగి ... పిన్నం ఇంటి దగ్గర ఆగిపోయేవాడిని.

చిన్నప్పటి సాయంత్రాలంతా తన కోసమే ఎదురుచూసేవాడిని. చిన్నబడిలో ఇంటిబెల్లు కొట్టిన తరువాత, పుస్తకాల సంచి ఇంట్లో పడేసి పొలాలకు వెళ్లే దారిలో ఉండే మోరిమీద కూర్చునేవాడిని.

పత్తికిపొయ్యి గట్టుమీదున్న కందికాయలో, మిరపకోతకి పొయ్యి వాగొడ్డుమీదుండే రేగ్గాయలో, వడ్లగింజల పరిగెకి పొయ్యి కాలవబాటలో చిన్న ఈతకాయలో, అలా ఎదో ఒకటి సాయంత్రానికల్లా నా లాగు బొందిజేబులో మచ్చటంగా వేసేది పిన్నం.

రాజిగాడు పుట్టేంత వరకు నేనే తన కొడుకుని. తీరా, వాడు పుట్టి ప్రేమనంతా లాక్కెళ్ళు పోతున్నాడని అలిగినవేళ, ఒళ్ళో పడుకోబెట్టి తలా నిమురుతూ చిత్రపు కథలు చెప్పేది. ఒక రోజు జోకొడుతూ పిన్నం ఒక మాట చెప్పినట్టు లీలగా గుర్తు నాకు- “వాడు నా చిన్న కొడుకు, నువ్వు నా పెద్దోడివి రా.”

రోజులన్నీ ఒకేలా ఉండవు కదా! కారణం ఏంటో సరిగా తెలియకుండానే పిన్నం దూరంగా వెళ్ళిపోయింది. మళ్ళా నా ప్రమేయం లేకుండానే.

అప్పుడు నేను తొమ్మిదో తరగతి. కమలాకర్ సార్ తొడపాశం పోరు పడలేక రాత్రుళ్ళు కూడా కిరసనాలబుడ్డి వెలుగులో రేఖగణితం చతుర్భుజాలతో కుస్తీపట్టేవాడిని. ఏవో అరుపులు వినిపిస్తుంటే అమ్మ ఊదురుగొట్టం పొయ్యికాడ పడేసి బయటకెళ్లింది. ఒక పదినిమిషాలు వృత్తమానినితో నేను తంటాలు పడిన తరువాత ఎంతకూ అమ్మ రాపోయేసరికి నేనూ బయటకొచ్చా . అమ్మ మాట గట్టిగా వినపడుతోంది. గోలంతా పిన్నం వాళ్ళ ఇంటివైపు నుండి వస్తుంది.

చేతిలో తోడుతెచ్చుకున్న పెన్సిల్ ముక్కని విసిరేసి ఉరికా. సూరుకింద అమ్మ నించొని లోపలున్న ఎవరినో తిడుతుంది. పిన్నం రోలు పక్కన మట్టిలో కూలబడి ఉంది. తన చుట్టూ ఉన్న అరుపులు వినిపించట్లేదనుకుంటా చూపులన్నీ నేల మీదే. నేను పక్కన నిల్చోన్నాననే ఊసు కూడా లేకుండా తనలో తానే ఎదో గొణుక్కొంటుంది.

అమ్మ గుడిసెలోనుండి బయటకొస్తూ చేతిలోనున్న ముళ్లుగర్ర పారేస్తూ “ఏమి పుట్టింది రా నీకు? ఏమి లంజరికం చేసిందని దాన్ని సంపుతున్నావ్ ఇప్పుడు? గూడెంలో ఉన్న పత్తిత్తులకంటే ఆ బోడి రంకుతనం ఏమి చేసిందిరా ఇది?” అని, రాజి గాడిని భుజంమీద జోకొడుతుంది. వాడు బరువవుతున్నాడనుకుంటా కాలు కింద సరిగా ఆనక అమ్మ బ్యాలన్స్ తప్పుతూ అడుగులు తడబడ్డాయి.

“ఇంకా ఏమి చేయాలి ఈ లంజది?గూడెంలో ఏ నాకొడుకుని అడిగినా దీని బాగోతం బయటపడుద్ది. పిల్లగాడు పెద్దోడయిండే ఏ మాత్రం సిగ్గు పెట్టలేదు దేవుడు దీనికి అసలు” ఊడిపోతున్న లుంగీ సరిచేసుకొని మళ్ళా కొట్టడానికొస్తున్నాడు బాబాయి.

“ఎవడ్రా ఆ నా బట్ట దీని సంసారంలో నిప్పులు పోసింది? ఎవరైనా కుశాలుగా బతికితే కంట్లో నిప్పులు పోసుకునే రకాలు ఈ గూడెం మంద. అసలు, మందిమాటలు వినడానికి సిగ్గు లేదురా నీకు...” పిన్నంని రెక్కపట్టి పైకి లేపింది అమ్మ.

ఇంటికి తిరిగి నడిచేటప్పుడు, చీకట్లో కుక్కల అరుపులకి భయపడి అమ్మ కొంగుపట్టుకుని కాళ్ళీడిస్తున్నా. పిన్నం మాత్రం, మౌనంగా మా వెనకాల నడుస్తుంది. ముక్కు ఎగదీసుకున్నప్పుడో, చెదిరిన జుట్టుని ముడేసుకున్నప్పుడో తప్ప, మా వెనకాల ఒక మనిషి ఉన్నట్టు జాడే లేదు.

బహుశా ఆ రోజే, వానగుంటలాటలో నా మీద గెలిచి గట్టిగా అరిచి గోలపెట్టే మనిషి, ఉప్పుబిర్ర ఆటలో చీర అంచంతా మట్టి పూసుకునే మనిషి చనిపోయిందనుకుంటా….

ఆ రాత్రి ఈతాకు చాపమీద ఒక చివరన నేను పడుకుంటే, మధ్యలో రాజిగాడు, ఆ చివరన పిన్నం పడుకుంది. ఓ పక్కకి ఒత్తిగిలి పడుకునేసరికి చెంప ఆనించిన దిండంతా ముద్దముద్దగా తయారయింది తెల్లారేసరికి. ఆ రాత్రే తెలిసింది నాకు పిన్నం కళ్ళల్లో కూడా కన్నీళ్లొస్తాయని. రాత్రంతా రాజి గాడు మెసులుతూనే ఉన్నాడు. ఏ అర్ధరాత్రప్పుడో నా మీద కాలేసి సోయలేకుండా పడుకున్నాడు.

గాలివానోచ్చిన తెల్లారి చెట్లన్నీ ఎలా చలనం లేకుండా స్తబ్దుగా ఉంటాయో, అలా ఉంది గూడెం అంతా పొద్దున్నే. లేచేసరికి పక్కలో ఎవరూ లేరు. అమ్మేమో ఊళ్ళోకిపొయ్యి వస్తూ కంట్లో ఎదో నలక పడిందానిమల్లే, కొంగుతో తుడుసుకుంటుంది. బాబాయోళ్ల మొత్తలకాడ ఇద్దరు, ముగ్గురు పెద్దోళ్ల ఉన్నారు.

వేప పుల్ల నోట్లో వేసుకొని బయటకి నడుస్తుంటే, “యాడికి రా?” అని అమ్మ అరిచింది. చెవుడొచ్చిన వాడల్లే ఏమి పట్టనట్టు గంపు కాడికి నడుచుకుంటూ పోతుంటే రాజిగాడు వెనకనుండి వచ్చి కాళ్ళకి చుట్టుకున్నాడు.

ఎక్కిళ్ళ మధ్య ఏడ్చుకుంటూ కూడ పలుక్కొని చెప్పాడు- “అమ్మని తీస్కరా... పో అ... న్నా”.

చెయ్యి పట్టుకొని నడిపించుకుంటూ ఇంటికి పొయ్యేసరికి అమ్మ గుమ్మంలో దిగాలుగా ఉంది. రాజిగాడిని దగ్గరికి రమ్మని చెప్పి, ఒళ్ళో కూర్చుపెట్టుకొని వాడి బుగ్గకంటి ఎండిపోయిన చీమిడిని తుడుస్తుంది.

“చిన్నోడా, పిన్నం వెళ్ళిపోయింది రా. వీడిని కూడా తీసుకపోతానని ఎంత ఏడ్చిందో పిచ్చిది. ఆ పెద్దోళ్లు దాని మాట పడనిస్తేగా...ఇక రాదు రా అది”అని, రాజిగాడిని ముద్దుపెట్టుకుంటుంది.

తెల్లారగట్లప్పుడు బాబాయి ఇంటికొచ్చాడని, మళ్ళీ ఎదో గోడవపెట్టుకున్నారని, ఈ సారి రొకలిబండతో వీపుమీద కొడితే పిన్నం పది నిముషాలు సృహ తప్పి పడిపోయిందని.....ఇంకా వినరాని బూతుమాటలని....  “ఇవన్నీ పడేకంటే వెళ్లిపోవడమే మంచిదని” పిన్నం అంటే, బాబాయేమో చీరలన్ని బయట పారేసాడని, రాజి గాడిని ఎత్తుకొని పోతుంటే, పెద్దోళ్లొచ్చి వాడిని చంకలోంచి లాక్కొని “నీతో పెరిగితే, అన్నీ నీ బుద్దులే వస్తాయే..వాడిని ఇక్కడే పెంచుతాం” అని ఇక్కడే ఉంచారని...ఇలా నేను నిద్రపొయ్యినప్పుడు జరిగిన విషయాలన్నీ ముక్కలు ముక్కలుగా, ఒక క్రమమంటూ లేకుండా అతికించి చెప్పింది అమ్మ.

ఎందుకోగానీ, ఆ రోజునుండి బాబాయి గూడేమోళ్లతో కలవడం మానేశాడు. నలుగురు కూడిన చోట తన గురించే మాట్లాడుకుంటున్నారని భయం అనుకుంటా.

చీకటి తెరలు పూర్తిగా వీడకముందే పనికిపోవడం, మళ్ళా కర్రి చీకటి గుప్పుమనేదాకా ఇంటికి రాకపోవడం. తెల్లారుజామున పనికేల్లెలోపు అన్నం వండి, ఇద్దరిడిచిన బట్టలు ఉతికేవాడు. రాత్రి వచ్చిన తరువాత రాజిగాడికి నీళ్లు పోసి అన్నం తినిపించి నిద్రపుచ్చేవాడు.

ఆదివారం ఇంట్లో ఉన్నా బయటకొచ్చేవాడు కాదు. మా ఇంట్లో ఎప్పుడైనా సియ్యకూర వండినపుడు బాబాయికి ఇచ్చిరమ్మని అమ్మ చెప్పేది. పిన్నం లేని ఇల్లంతా శూన్యంలా, బూజుపట్టిన దండెం మీద వేలాడుతున్న బట్టలన్నీ లోపలికి వెళ్లిన మనుషులందరిని వెక్కిరిస్తున్నట్టు ఉండేవి.

ఎప్పుడైనా నేనో, రాజిగాడో, పిన్నం ఊసు తీస్తే, పొగచూరిన తాటాకుకప్పు వైపు చూస్తూ తనలో తానే నవ్వుకునేవాడు బాబాయి, భాదని దిగమింగుకుంటూ.

రాజిగాడు హాస్టల్కి వెళ్లినతరవాత మనిషి ఒంటరయ్యాడు. ముసలోడయిపోతున్నాడనే దానికి గుర్తుగా జుట్టంతా తెల్లబడటం మొదలెట్టింది.

ఎన్నో సార్లు అమ్మని అడిగినా పిన్నం ఎక్కడుందని, ఎందుకు వెళ్ళిపోయిందని. కానీ, ఎప్పుడడిగినా ఎదో ముక్తసరిగా ఒక మాటచెప్పి తప్పించుకునేది. వాళ్ళు, వీళ్ళు చెప్పుకుంటుండగా విన్నది ఏంటంటే, పిన్నం మధిరలో ఎదో హోటల్ లో పనికి కుదిరిందని అక్కడే ఎదో ఇంట్లో అద్దెకు ఉంటుందని.

ఆ పదేళ్ల కాలంలో పిన్నం ఊరొచ్చిన ఊసే లేదు. కానీ, నెలకోసారైన రాజిగాడి దగ్గరికెళ్లేదట. పొద్దున గేటు తీసేసరికి అందరికంటే ముందే ఉండి రోజంతా వాడికావాల్సినవన్ని కొనిపించి, అందరికంటే చివరిగా వెళ్లెదట ఇంటికి. ఏడ్చుకుంటూ.

రాజిగాడు తొమ్మిదిలో ఉన్నప్పుడు బాబాయికాలు విరిగింది. పైగా, తాగుడెక్కువై సరిగా తినక మంచాన పడ్డాడు. టైంకి ఇంత వండి పెట్టేవాళ్ళు లేక పస్తులుండేవాడు జబ్బుచేసిన రోజుల్లో.

బాబాయికి పిన్నం విలువ తెలిసొచ్చిందో లేక తోడు కావాలని అనిపించిందో తెలియదు కానీ తన కోసం ఒక పెద్దమనిషిని పంపించాడు. ఇంకొకసారి తనే వెళ్ళాడు తీసుకురావడానికి.

“నిన్ను పెళ్లి చేసుకున్న మనిషి సచ్చిపొయ్యి చాలా రోజులయింది. ఇప్పుడు ఆ ఊరూ, ఆ ఇంటికి నేను ఎలా రావాలి? శవంతో కాపురం చెయ్యడానికి వచ్చావా ఇప్పుడు” అని, లోపలెవరికో చట్నీ వెయ్యడానికెళ్లింది. హోటల్కి వచ్చే మనిషితో మాట్లాడినట్టు ఒక మాట అనేసి తన పనిలో తాను మునిగిపోయిందట పిన్నం.

కొత్తగాకట్టిన మధిర ఫ్లైఓవర్ కింద కూర్చొని బిత్తరచూపులు చూస్తున్న బాబాయిని, ఎవరో ఆటో డ్రైవర్ ఊరికి తీసుకొచ్చాడు. అప్పటికే తాగి ఉన్నా, మళ్ళా తాగటానికి సారాయి తెమ్మని రాజిగాడిని కొట్టుకాడికి పంపాడు. రాజిగాడికి జరిగిందంతా చెప్పి చిన్న పిల్లోడిలా ఏడ్చాడట ఆ రాత్రి బాబాయి.

రాజిగాడు పదోతరగతి గట్టెక్కపోయేసరికి కరెంటు పని నేర్చుకునే పనిలో కుదిరాడు. ఓ మూడేళ్లు డక్కి మొక్కీలు తిన్న తరువాత సొంతగా ఊళ్ళో పొలంకాడుండే బావి మోటార్లు బాగుచేయడం మొదలెట్టాడు.

అమ్మ ఏరోజైనా మనేదగా ఉన్నప్పుడు మాత్రం దగ్గర కూచోపెట్టుకొని సందర్భానికి పొసగని మాటలు చెప్పేది నాకు - ” చిన్నోడా, రేపు ఎవరైనా నిన్ను నమ్ముకొనిచ్చినప్పుడు వాళ్లనెప్పుడు సూటిపోటి మాటలనక. నాకు నువ్వు ఎట్లా ముద్దో, ఆ మనిషి వాళ్ల అమ్మోళ్ళకి అంతే ముద్దు కదా. ఆ పిల్లకి కొన్ని ఇష్టాలుంటాయి. ఏ మనిషిని కష్టపెట్టకుండా బతకాలి చూడు నువ్వు, చిన్ని... ”

అమ్మ నోటెంట ఎప్పుడు ఇలాంటి మాటలొచ్చినా నాకు మాత్రం ఒక్కటే గుర్తుకొచ్చెది. ఆ రోజు రాత్రి  నేను అలా మూగగా పడుకోకుండా పిన్నంని అడిగిఉంటే, బహుశా ఇలానే మాట్లాడేదేమో తను కూడా!

పోయినేడాది నాన్న చనిపోతే, 14 ఏళ్ల తరువాత పిన్నం ఊరుకొచ్చింది.

పిన్నం ఊర్లో ఉన్నంతకాలం నాన్నతో రోజూ పరాచాకాలాడేది. వయసుతో పాటు పెరిగిన నాన్న పొట్టని చూసి “చిన్నోడో, నీ తమ్ముడో, చెల్లో, మీ అయ్య పొట్టలో దాసుకున్నార్రో” అని, గెలిచేసేది.

చావు కబురెవరు చెప్పారో తెలీదు కానీ ఉదయం ఎనిమిదిన్నర కల్లా వచ్చేసింది. రోజంతా ఎవరితో మాటా లేదు, పలుకూ లేదు. నాన్నని పడుకోబెట్టిన మంచం ఎడం పక్కన ఉన్న పందిరిగుంజనానుకొని మౌనంగా ఏడుపు. బొందలగడ్డకి పోతూఉంటే నా చేతిలో చెయ్యేసి నా వెంటే నడిచింది. మట్టేసేంత వరకు నాతోనే ఉండి నాన్నకి నేనెంత ఇష్టమో చెప్పి “తన పేరు గుర్తుండేలా ఎదో ఒకటి చెయ్యాలి రా చిన్నోడా నువ్వు” అని, చెప్తూనే ఉంది.

సాయంత్రం ఇంటికొచ్చి చూస్తే ఎవరికి చెప్పకుండానే వెళ్ళిపోయింది.

మళ్ళా, ఇదిగో ఈ రోజు ఇలా నన్ను మజ్జిగ పోసుకురమ్మని బ్రతిమిలాడుతుంది.

లైట్ వెలుతురుకు పురుగులు పడకుండా డెర్సా గిన్నెలన్నింటికి మూతలేశారు. పెరుగు చట్నీ మూత తీసి అన్నంకి రెండింతలు అయ్యేలా పెరుగు పోసా. నిండుకున్న పళ్లెం ఒలికిపోకుండా జాగ్రత్తగా పట్టుకొని టెంట్లోకి నడిచా. ఆ లోపు అమ్మేమో, పిన్నం కుడిచేతికి పసుపు రాస్తోంది. పొద్దున గొడవలో గాజులన్నీ చిట్లి రక్తం కారింది ఆ చెయ్యే కదా.

రాజిగాడి పెళ్లిచూపులప్పుడు కానీ, పప్పన్నమప్పుడు కానీ, పిన్నంని పిలవాలనే ఆలోచన ఎవరికి రాలేదు. కానీ, చర్చిలో పెళ్లిచేసేటపుడు అబ్బాయి తల్లితండ్రులు ఖచ్చితంగా ఉండాలి కదా అని ఎవరికి చెప్పకుండా అమ్మే పిన్నంకి ఫోన్ చేయమంది.

ఇవాళ పొద్దునెప్పుడో వచ్చినా పెళ్లితో తనకేమీ సంబంధం లేనట్టు ఎక్కడో మూలన కొంగు ముసుగేసుకొని కూర్చొని పెళ్లి చూస్తోంది.

పెద్ద పాస్టర్ గారు అప్పటిదాకా పెళ్లిజంటతో పరిశుద్ధ వాక్యాలు చదివించి అసలు పెళ్లి తంతు ఇక మొదలవుతుందని, మేళగాల్లని రెడీగా ఉండమని సైగ చేసాడు. అమ్మాయి తల్లితండ్రులని ముందుకు రమ్మని చెప్పి “ఈ అబ్బాయికి మీ అమ్మాయిని ఇచ్చి పెళ్లి చెయ్యడం ఇష్టమేనా” అని, అడిగాడు . వాళ్ళు అంగీకారంగా తలలూపడంతో అబ్బాయితరపు పెద్దల్ని ముందుకు రమ్మని మైకులో చెప్పాడు.

గుంపులో ఎదో గుసగుస మొదలైంది. బాబాయి ముందుకు నడుస్తుంటే ఎవరో పిన్నంని పేరు పెట్టి పిలిచి ముందుకు పో అని అరిచారు. పక్కనున్న ఎవరో లెమ్మని వత్తిడి చేస్తున్నారు. అందరి ముందు దోషిగా, మెల్లగా నిలబడింది పిన్నం.

ముందుకు నడుద్దామని అనుకునేలోపు ఎవరో అమ్మాయి తరపు మనిషి “నీలాంటి లంజలు దీవిస్తే మా అమ్మాయి కూడా నీలాగే పరాయి ఊర్లో బిచ్చ మెత్తుకుంటుందే. అసలు ఎవడు పిలిచాడే నిన్ను పెళ్లికి? నీ బాగోతమంతా మాకెరుకే” అని, పిన్నం జుట్టుపట్టుకొని లాగి కిందపడేసాడు.

ఎక్కడో ముందు కూచున్న అమ్మ అందరిని తోసుకుంటూ వెళ్లి పిన్నంని కొట్టిన మనిషిని కోపంతో నెట్టింది.

“నువ్వేవడ్రా దీని మీద చెయ్యెయ్యడానికి? నీ  కళ్ళల్లో ఎవరూ కారంపొయ్యలేదేరా ఇంకా, సిగ్గుమాలోకం తప్పిన చెడ్డ నా కొడకా ” అని, పిన్నంని పక్కకి తీసుకపోతుంది.

ఈ లోపు అమ్మాయి తరపు కొందరు, గూడెం పెద్దోళ్లు కొందరు మాటా మాటా అనుకున్నారు. అమ్మ ఇంకా ఏదో ఆవేశంగా మాట్లాడుతుంటే అవతల గుంపులోనున్న మనిషేవరో అంది- “ఎందుకమ్మా నీకు మాలా రోషం పొడుసుకొస్తుంది? కన్న కొడుకే సప్పిడి చేయకుండా ఉంటే మధ్యలో నీకేమొచ్చింది”.

పిన్నం అక్కడనుండి బయటకు నడిచింది. అమ్మ నన్ను ఉండమని చెప్పి తనతో పాటే నడుచుకుంటూ వెళ్లింది. అప్పుడు వెళ్లిన తరువాత ఇదిగో ఇలా ఈ చీకటి టెంట్లో కూర్చొని అన్నం తింటూ కనిపించింది.

“చిన్నోడా, పెళ్లి బాగా జరిగింది కదా రా! అమ్మాయి కూడా చూడటానికి సుక్కల్లే ఉంది.”

“……………”

“సరే కానీ ఈ ఇత్తరాకులేందిరా ఎవరు తియ్యలే?”

“............”

పిన్నం మాట్లాడుతున్నంతసేపు ఎందుకో ఒకటే దృశ్యం లోపల తిరుగుతుంది. ఎందుకు ఆ రోజు నేను పిన్నంని ఏమి అడగకుండా పడుకున్నానా అని? ఒకవేళ అడిగినా ఏమైనా చెప్పి ఉండేదా అని?

“అసలెందుకు పిన్నం నువ్వు వెళ్లిపోయావ్ ఆ రోజు?”

ఎన్నో రోజులు నలిగిన ప్రశ్న, అనాలోచితంగా వచ్చేసింది బయటికి.

తింటున్న మనిషల్లా కాస్త ఇత్తరాకుని పక్కనెట్టి చాలాసేపు చూసింది నావైపు.

“కొన్ని విషయాలు మనతోనే పుట్టి మనతోనే సచ్చిపోవాలి చిన్నోడా. ఎవరికీ తెలియకుండా ఉంటేనే మంచిది అలాంటి మాటలు”

ఎన్నో రోజులు దాచుకున్న కష్టం, భాద బయటకొచ్చేసాయి.

ఓ పది నిముషాలు ఉరుములు మెరుపులు తరవాత కరెంట్ పోయింది. చిన్న చిన్న చినుకులు మొదలయ్యాయి.

“చిన్నోడా వాళ్ళు ఇంకా సధివింపు పాన్పు మీదే ఉన్నారా? వెళ్లి వాళ్ళకి ఆ గ్యాస్ లైట్ బుడ్డి వెలిగించుపో రా” అని, పిన్నం చేతులు కడుక్కోవడానికి లోటా వెతుక్కుంటుంది.

“పోద్దున అంత గొడవుతున్నా తాళి కట్టాలనే ధ్యాసే కానీ ‘నా అమ్మని ఎవడ్రా కొట్టేది’ అని, ఒక మాట కూడా అనలేదు వాడు. వాళ్లకోసం ఎందుకు నువ్వు ఇంకా తపనపడటం పిన్ని” అని, కోపంగా కుర్చీని తన్నా.

తిన్న ఇత్తరాకు తట్టలో వేస్తూ చెప్పింది- “చిన్నీ...నీకు  నేను చెప్పిన మాట గుర్తు లేదా? నువ్వు నా పెద్ద కొడుకు, ఎంతైనా వాడు చిన్న కొడుకు కదా రా”.

నేను లైట్ ఇచ్చి వచ్చేలోపు ఆ ఎంగిలి ఇత్తరాకుల  తట్ట నెత్తినెత్తుకొని పోతుంది. వానకి ఆ తట్టలోని ఆకుల్లో ఉన్న ఎంగిలి మెతుకులంతా పిన్నం మోహమ్మీదకి కారుతున్నాయి.

ఓ మెరుపు మెరిసి వెలుగు వెలిసిన తరువాత, పిన్నం ఆ చీకట్లో  ఎవరికి కానరాకుండా మాయమైపోయింది.

మే నెల సారంగలో ప్రచురితం.

Wittgenstein's "On Certainty" Summary- Part 3

Summary of 400-676 sections.

In these last sections, Wittgenstein tried to give his arguments as to why Moore’s argument is not enough to silence the sceptics’ incessant criticism regarding the possibility of knowledge. Wittgenstein has analysed the nature of Moore-type proposition “I know that P”, and come up with a list of possible scenarios in which those type of propositions makes sense, the nature of the relation between “I” (the person who is holding this particular belief) and the belief itself, whether in any case, Moore-type propositions provide an answer to sceptics.

Let us look at the relation between “I” and the “belief” in Moore’s proposition “I know these are my two hands.” Moore is not describing the proposition, whose information is available prerogative to only for him. All of Moore’s propositions are known to everybody else just like him. At section 462, Wittgenstein asks “Why doesn’t he (Moore) mention a fact that is known to him and not to every one of us?  So, in all of his (Moore’s) examples, we seem to know just like him. So, to says that in a proposition like “I know P,” the belief “P” belongs only to the speaker is misleading. To make his point clear, Wittgenstein gives two propositions, in which, in one of the propositions there is a mentioning of “subjective attitude,” and the other one is merely stating the observation per se. In section 587, he says “...Whether “I know that that’s a …” says anything different from “that is a ….”. In the first sentence, a person is mentioned, in the second, not. But, that doesn’t show that they have different meanings. At all events, one often replaces the first form by the second, and then often gives the later a special intonation.” So, one of the implications of the above objection is that “I know” has meaning only when it uttered by a person. That is why there could not, for instance, be an impersonal notice on a cage in a zoo reading ‘I know that this is a zebra.’ He says at section 588, “But given that, it is a matter of indifference whether what is uttered is ‘I know...” or “That is…”.

However, Wittgenstein says that in some special circumstances, Moore-type propositions have some use, i.e., they are meaningful in those contexts. Wittgenstein admits that in unusual circumstances the Moore-type propositions can have a use, but not one which is a help against the sceptic. So, it is useless for the trustworthy Moore to assure the sceptic that he knows he has two hands. Wittgenstein devices various situations for the use of Moore-type propositions; ‘I know that that is a tree’ has a meaning when someone is worried about losing her eyesight.  He says that he cannot find a situation for ‘I know that I am a human being,’ but thinks that even that might be given a sense (section 622). At section 622, he says “For each one of these sentences I can imagine circumstances that turn it into a move in one of our language-games, and by that, it loses everything that is philosophically astonishing.”

Wittgenstein says that Moore-type propositions don’t make sense at all outside appropriate situations. “I know that p” become senseless. These types of propositions, without appropriate surroundings, lacks all sense. He says at section 464 that “I am sitting talking to a friend. Suddenly I say: “I knew all along that you were so-and-so.”...I feel as if these words like “Good morning” said to someone in the middle of a conversation. So, in the above instance, saying “good morning” or randomly confessing one’s harbored beliefs to the friend out of nowhere doesn’t make sense it, until and unless we explain the intention behind those remarks. Convincing. He adds that one is that the information that “I know that this is a hand” is worth imparting, that casts doubt on its truth. Another is that the lack of appropriate context means that the sense of the remark is undetermined: ‘I know that’s a tree’ has no focussed meaning like ‘I know that these are my two hands.’

A most frequent reason for rejecting Moore’s ‘I know’ – namely, that ‘I know that p’ makes sense only when ‘I do not know’, ‘I doubt’, ‘I will check up that. .’ also make sense (section 574). At section 483, he says “The correct use of the expression “I know.” Someone with bad sight asks me:” do you believe that the thing we can see there is a tree?” I reply “I know it is; I can see it clearly and am familiar with it.” So, the utterance “I know” makes perfect sense where I can be asked ‘How do you know?’, and can reply by specifying one of several ways of finding out or resorting to some experience.

He says at section 550 “If someone believes something, we needn’t always be able to answer the question ‘why he believes it’; but if he knows something, then the question “how does he know?” must be capable of being answered.” But, unlike other instances where we can have some sorts of grounds to justify our beliefs (I know propositions), Wittgenstein says that he cannot give any surer grounds for the proposition that I have two hands.

Not only he is unable to give ground for his belief, but also the possibility of doubt or resorting to some evidence doesn't make any sense at all in this proposition. That is why Wittgenstein says that Moore can’t know that he has two hands because there is no need for the justification for those kinds of the proposition, and the propositions which are in no need of justification are not knowable. Hence they are propositions with certainty.

Though Wittgenstein disregard Moore-type of propositions, he also says they have some particular uses in some language-games. He compares “I know that p” in some situations as making some utterance, and my conceptualizing those propositions as utterances, all he wants to say is that they are in no need of verification at all. At section 510, Wittgenstein says “Of course I know that that’s a towel” I am making an utterance. I have no thought of verification. For me, it is an immediate utterance. I don’t think of past or future (And of course it is the same for Moore, too). It is just like direct taking of something, as I take hold of my towel without having doubts.” And in the preceding section, he continues as “...yet this direct taking-hold corresponds to a sureness, not to a knowing.”

By ‘utterance’ in his other works Wittgenstein appears to mean a pre-propositional expression of a mental state – e.g. ‘I’m in pain’ considered as a cry of pain, not a report (section 510). Again ‘I know that that’s a hand’ can mean: I can play language-games with ‘hand’ – make statements like ‘I have a pain in this hand’ or ‘This hand is weaker than the other’ – language-games in which there is no doubt as to the existence of the hand. But Wittgenstein says that he would prefer to reserve ‘I know’ for the cases in which it is used in the normal interchange of conversation, where there is a possibility of doubt and verification or giving grounds for one’s own beliefs.

At times, Wittgenstein seems to agree that Moore knows Moore-type propositions. For instance, at section 520, he says “Moore has every right to say he knows there’s a tree there in front of him. Naturally, he may be wrong”. But he goes on to say that, whether he is right or wrong in this is of no philosophical importance, and it cannot help Moore’s case against the sceptic.

Wittgenstein proves the futility of Moore’s proposition by giving an incisive argument. The argument runs like this.

If Moore is attacking those who say that one cannot really know such a thing (sceptics saying we can’t know anything in general), he can’t do it by assuring them that he knows this and that (Moore saying “I know that these are my two hands”.) it is because one need not believe him.

If “I know” is used in a context where it is senseless, then Moore has fallen into the same error as the sceptic who has tried to doubt where doubt is senseless. For the possibility of doubt and the possibility of knowledge go together.

Either way, it is a mistake to counter the sceptic’s assertion that one cannot know something by saying ‘I do know it.’

So at section 521, he finally says what went wrong in Moore’s argument. Wittgenstein says “Moore’s mistake lies in this- countering the assertion that one cannot know that, by saying “I do know it.”

Though Wittgenstein was unwilling, in general, to agree with Moore that there were certain propositions which he knew, he thought that Moore was right that there were certain empirical propositions which had a special status. He says that they are empirical in a special sense. He says they are not the result of the inquiry, but the foundation of research. At section 657, he says that they were fossilized empirical propositions which form channels for the ordinary, fluid propositions. This why he characterized these special empirical propositions as forming the base of the language-game itself. At section 401, he says “Propositions of the form of empirical propositions, and not only propositions of logic, form the foundation of all operating with thoughts.” Later, he adds they are not, like ordinary empirical propositions, propositions about (parts of) the world: they are ones which make up our world-picture. A world-picture is not learned by experience.

Though these propositions give the foundations of the language-games, they do not provide grounds, or premises, for language-games. He says at section 559 “You must bear in mind that the language-game is so to say something unpredictable. I mean: it is not based on grounds. It is not reasonable (or unreasonable). It is there-like our life.”

He explained how a child learns the language itself. At section 472 he says “When a child learns a language it learns at the same time what is it be investigated and what not.” And at 476 he says “Children do not learn that books exist, that armchairs exit.,-they learn to fetch books, sit in armchairs, etc.” So, the proper way of learning depends on the proper way of doubting and questioning. And one can know the proper way of doubting and question only when one realizes the foundations of language-games itself, these foundations are nothing but the propositions with certainty. So, if one doesn’t discover or realizes the propositions with certainty, then she or he won’t be able to learn the “knowing” process of itself. So, in a sense, knowledge itself depends on these foundational beliefs. Knowledge is impossible if one doesn’t know what to doubt and what not to doubt.

Descartes would have been unmoved by the suggestion that some propositions stood fast because they were the foundation of all thought. For the hypothesis of the evil genius was precisely a theological version of the supposition that human nature, with all its language-games of reasoning and testing, was radically defective and misleading. But then Wittgenstein does not think the sceptic can be answered, can only be silenced. In describing the foundations of language-games, Wittgenstein says at section 618 “...that the language-game must show, rather than say, the facts that made it possible. But that’s not how it is).” This echoes with Tractatus idea of “showing” rather than “saying.”

He conceived a close relationship between logic and language-games, and he says if one pays close attention to the function of language-games, then one can also understand how logic functions. At section 501, he asks “Am I not getting closer and closer to saying that in the end logic cannot be described? You must look at the practice of language, then you will see it.”

Wittgenstein's "On Certainty" Summary- Part 2

Summary of 200-400 sections.

Throughout this book, Wittgenstein is preoccupied with the conceptual clarity regarding concepts like doubting, knowledge, and certainty. He maintains that both the sceptics and the critics of sceptics in general, Moore in particular, have misconceived these notions altogether. His job in this book is to throw some light on these concepts so that he can give a fitting reply to most of the sceptics arguments against knowledge claims.

One of the claims that he is vociferously adhering is doubt presupposes the mastery of language game. What does he mean by this? Suppose someone were to say I doubt P, then in order to doubt P, one needs to have full knowledge about this P itself, meaning one needs to have a full understanding of the language game of P. For example when a sceptic says, “I doubt that my body exists”,  Wittgenstein says that to make such sorts of claims, the sceptic must understand what she means by “body” in the first place itself. Otherwise, she can’t doubt the very notion of the body itself. So, in section 306, Wittgenstein says, “If I don’t know if this is a hand.” But, do you know what the word “hand” means?

By extending this argument to little further, Wittgenstein seems to criticize Descartes notion of doubt or method of doubting itself. Descartes, in his meditations, seemed to doubt everything that he has inherited from his childhood. However, there are two things that he seems to not to question at all. They are- his own consciousness about his own mental states and processes and his knowledge of the language that he is using to express his scepticism. He seems to think that he is ‘certain’ about both these things, hence they are not in the purview of doubting itself. However, Wittgenstein questions the very same assumption in this book. Wittgenstein argues that if Descartes doubts everything, then he must also doubt the meaning of the words that he chooses to express his own scepticism. This gives a hint to one of the other prominent claim made by Wittgenstein. Wittgenstein argued that universal doubt is not possible at all.

In section 310, he has devised a situation in which the act of doubting is itself doesn’t make sense at all, whereby he tried to show the “hollowness” of some doubts. He wants to imagine a situation in which, a student is constantly asking questions to the teacher, interrupting the lecture by asking all kinds of questions, like the existence of things, the meaning of the words, etc. Suppose the teacher responds by saying “So far your doubts don’t make sense at all”, Wittgenstein says that his impatience is justified because the student hasn’t learned how to ask questions, more importantly, he hasn’t learned the language game that he is being taught.

At 283 he also says that a child will not immediately doubt what it is taught. If she started doubting from the first stage of learning itself, then one could safely say that she is incapable of learning certain language games. First, the child was given a world picture, then only she starts doubting. In this connection, he makes a claim about the interdependence between doubting and non-doubting behaviour. At section 354 he says, “...there is the first (doubting) only if there is the second (non-doubting).”

Wittgenstein even says that not doubting something is part of some language games itself. This is expressed in 329 section, where he says “If he calls that in doubt-whatever “doubt” means here-he will never learn this game.” So, this means that not calling somethings to doubt is a precondition for learning the particular language itself. He also says that the questions we raise and our doubts depend on the fact that some propositions are exempt from doubt. He also says at 342, “That is to say, it (those propositions which are exempted from doubt) belongs to the logic of our scientific investigations that certain things are indeed not doubted.” Though there is a possibility of doubting every single proposition, we normally won’t do it. This is because we function or constituted in this way. He has expressed this thought in section 232, where he says “We could doubt every single one of these facts, but we couldn’t doubt them all...Our not doubting them all is simply our manner of judging, and therefore of acting.” This notion sounds similar to his notion of “form of life”.

By extrapolating the above argument to the entire domain of language-games, we can say that the act of doubting is restricted to particular language games or domains of human life because that is how our form of life is constituted. But, what are these propositions which are not prone to doubt at all? One harmless answer- propositions with certainty, and Wittgenstein say this notion of certainty is akin to human beings and form of life. So, in section 358, he says “Now I would like to regard this certainty, not as something akin to hastiness or superficiality, but as a form of life.”

In connection with the above two claims, Wittgenstein also makes another interesting claim. He says doubt needs grounds. This means that you can’t merely say that you doubt something, instead, you also need to provide reasons for your doubting. Suppose someone says that there is a table, which can vanish or alter its shape and colour when no one is observing it, and then when someone looks at it again changes back to its old condition. But, he says, this idea of a table is not in "agreement with reality" (215). So, this means fanciful doubting is not a doubting at all and every legitimate doubt needs to have some grounds. This is expressed in section 323, where he says “So rational suspicion must have grounds. We might also say, The reasonable man believes this.” So, one interesting thing would be asking what he means by a “reasonable” man. Wittgenstein gives a working definition in the very next section itself. He says “Thus we should not call anybody reasonable who believed something in spite of scientific evidence.” But, at the same time he seems to cling onto a notion of rationality, which is not absolute at all, but something that is historically contingent in nature. The contingent nature of rationality is well expressed in section 336, where he says “But what men consider reasonable or unreasonable alters. At certain periods men find reasonable what at other periods they found reasonable. And vice versa.” Interestingly, Foucault also seems to echo the same kind of notion in his Archaeological method of human sciences (Foucault, Order of things, 1970).

Though Wittgenstein doesn't name Descartes in this book, he seems to refer, and sometimes, responding to his arguments. Descartes, in the first and second meditations, has devised all kinds of fanciful doubt techniques to drive his point home. But, Wittgenstein argues that the act of doubting must lead to something, some sort of the change in practical life. He says while doubting, one should ask herself “Does this doubt leads to any difference in practice at all”? So, mere fanciful doubting like Descartes's, which does not have any repercussions on practical life, amounts to nothing for Wittgenstein. In fact, he will argue that they are not at all doubts, in the strict sense of the term. A mere speculative doubt or fanciful wish can’t be considered as a legitimate doubt at all. So, there are certain conditions regarding the very notion of doubt itself. In section 230 he says, “We are asking ourselves: what do we do with a statement “I know…”? For it is not a question of mental process or mental states. And that is how one must decide whether something is knowledge or not.”

Wittgenstein seems to believe that some of Moore’s claims about the empirical propositions are valid. Moore thought that not every empirical proposition have the same status as that of others. He says there are some empirical propositions which have a special status. And Wittgenstein has presented this special status as propositions which “stands fast” for him. He would argue that they are not the result of an inquiry, rather they form the base of our inquiry itself. In section 319, Wittgenstein says “...there is no sharp boundary between propositions of logic and empirical propositions. The lack of sharpness is that of the boundary between rule and empirical proposition.” So, this means that there is some sort of merging between these two kinds of propositions at the borderline. He says at section 401 that propositions of the form of empirical propositions, and not only propositions of logic, form the foundations of all operating with thoughts.

Wittgenstein makes a distinction between a mistake and other forms of false beliefs. The difference between these could be that one can give a reason for the mistake, whereas one can only cite the cause for other forms of false belief. In section 217, he says “If someone supposed that all our calculations were uncertain that we could rely on none of them, perhaps we would say he was crazy. But can we say he is in error.” So, Wittgenstein calls other forms of false belief as some sort of mental disturbance. The reason why Wittgenstein makes this distinction is that he thinks there is a vast difference between taking someone out of mad belief and correcting a mistake. This difference is stated clearly in section 257 where he says “If someone said to me that he doubted whether he had a body I should take him to be a half-wit. But I shouldn’t know what it would mean to try to convince him that he had one. And if I said something, and that had removed his doubt, I should not know how or why.” To put in a different way, the difference between two kinds of beliefs lies in our ability to “correct” false judgement in one kind of belief, which is pretty much not possible at all in the other kind of judgement.

I can make a mistake about the date of a historical event, yet by appealing to some reliable authority, I can correct myself. But, correcting someone who doesn’t believe that the earth existed long before she was born, or correcting someone who is making a mistake in calculating 11 times 11, is different from the above kind of correction. By making this distinction, Wittgenstein thinks that there is a difference between madness and a mistake. In the latter case, there is a false judgement, whereas in the former case, there is no judgement at all. By using this distinction, Wittgenstein criticizes Descartes “dream argument”. At section 383, Wittgenstein says “The argument “I may be dreaming” is senseless for this reason: if I am dreaming, this remark is being dreamed as well- and indeed it is also being dreamed that these words have any meaning.”

He also talked about how one comes to know or realise about these propositions of certainty in one’s life. This notion of Wittgenstein is known as “activism” or he is better known as an “activist” philosopher, opposed to both “pragmatic” and “foundationalist”. At section 232, he says “Our not doubting them all (propositions) is simply our manner of judging, and therefore of acting.” This notion of “acting” is in some sense similar to that of his “use” theory of meaning.

Wittgenstein's "On Certainty" Summary- Part 1

As a part of my course at the MA level, I chanced to read Wittgenstein's last scribbled philosophical remarks (published as a book titled "On Certainty"). As a part of the course assessment, I was asked to write a summary of the book in its entirety. I've divided the book into three parts, each containing at least 200 sections. In this first post, I'm going to post a summary of 1-200 sections, followed by remaining sections.

Summary of 1-200 sections.

Wittgenstein was motivated by the anti-skeptical and anti-idealist essays of Moore and tried to give a stronger counter-argument to skeptic’s position on knowledge claims. Moore was famously known for his ‘“commonsensical argument” that “Here is my hand and I can know it,” thereby he professes to refute the skeptic's position altogether. However, Wittgenstein seems to disagree with this line of argument in the first section itself.

If you do know the here is one hand, we’ll grant you all the rest. (section 1)

From it is seeming to me- or to everyone to be so, it doesn't follow that it is so. What we can ask is whether it can make sense to doubt it. (section 2)

In the above sections, Wittgenstein seems to suggest that Moore doesn’t know that he has two hands in the strict sense of “knowing.” And at the same time, he is taking a jibe at Sceptics’ arguments that sometimes seeming so doesn’t necessarily latch onto what is the actual state of affairs; thus, there is a possibility of committing a mistake in claiming certainty about those claims. What Wittgenstein has in his mind when he says that “whether it can make sense to doubt it” is that he sees an inseparable relationship between “knowledge” and “doubting.”

Throughout the earlier sections, Wittgenstein makes a clear cut distinction between the concept of knowledge and certainty and in what way Moore was wrong in assuming that “he knows that he has two hands.” In addition to defining the above concepts, he seems to give a family of different conceptual notions which are loosely connected with either of the concepts as mentioned earlier. For example, when he was talking about the notion of “knowledge,” invariably he makes a point to refer to the notion of “doubt,” “making sense,” and “committing a mistake,” etc. In the same way, when he was talking about the concept of certainty, he always falls back on to the notions like “grammatical propositions,” “rules,” “unimaginability,” “inconceivability,” and “bedrock propositions,” etc.

He says that there is not much difference between “knowing” and “being certain” provided you know the subtle logical element that is always associated with the notion of certainty, i.e., when I’m certain, I can’t be mistaken. But, the notion of “doubting” is always associated with the notion of “knowledge.” We can think of or conceive of the negation of a knowledge claim at least at a theoretical level. Going by the logic of the two-valued system, if a particular knowledge claim is true, then we are very well can imagine or conceive of its negation without leading ourselves into a contradiction. Since most of these knowledge claim can be construed in what is called an “empirical” propositions, and it is logically consistent to think about their negations because they are merely contingent propositions altogether.

However, that is not the case with the propositions with certainty. According to Wittgenstein, propositions with certainty are not empirical and so the notion of truth and falsity doesn’t arise in their cases. Since these propositions are not coming in the purview of truth and falsity, their negation is also unthinkable, meaning we can’t imagine them being otherwise. To use his own words, propositions with certainty are simply as it is. So, if anyone were to doubt these propositions in the strict sense of “doubting,” that means either they didn’t understand the meaning of these propositions or they are not using “doubt” in a general or standard sense at all.

In section 12, he points out the common mistake that one would commit while characterizing the knowledge claims as such. Some people think that when someone said I know, it means that it is the case (a sense of necessity or oughtness), meaning it can’t be otherwise. He adds that “I know” seems to describe a “state of affairs which guarantees what is known,” guarantee it is a fact. He also argues that giving an assurance of “I know” doesn’t suffice to assert that there wouldn’t be any possible doubts that will creep into our judgments. Rather one needs to establish the notion of indubitability objectively. This notion of objectivity might be included giving a set of rules (be it grammatical or language-game rules, etc.) which will hold for every person who is taking part in the language game of certainty. Also, Wittgenstein seems to argue that the notion of “it is so” is nothing to do with knowledge. Instead, it is a ground on which the language game of certainty would take place.

At section 30, he gives a working definition of certainty. He says “ Certainty as it were a tone of voice in which one declares how things are, but one doesn’t infer from the tone of voice that one is justified.” So basically, it is similar to that of a following a rule in doing mathematics. In mathematical calculations, you do follow a rule while calculating something. However, you don’t infer anything from the rule itself. It is just a way of doing things so. So, being certain about some belief claims doesn’t necessarily lead to inferring some logical conclusions from those beliefs itself. In close connections with this functioning definition of certainty, he also talks about how he wants to erase some propositions that don’t get us any further. He says that in a philosophical language, he wants to expunge those propositions which come back to again and again as if bewitched. In a sense, these propositions with certainty are like the ground on which the language game of philosophy, in general, is being played upon.

Wittgenstein was assessing the soundness of Moore’s response to the skeptics. He asks “Is it an adequate answer to the skepticism of the idealist, or the assurance of the realist, to say that “They are physical objects” is nonsense?. He would argue that it is not all nonsensical to the idealists at all. However, we can object their claims by saying that in expressing the above propositions or its negation, what they are doing is nothing but stepping onto something that can’t be conceivable at all. They lie on the other side of the possibility and also those propositions are unimaginable in the first place itself. In addition to the above critique, Wittgenstein also levels another criticism against Moore response by saying that Moore was confused about the distinction between the knowledge and certainty itself. He says that what Moore is presenting as propositions that he “knows” are not knowable. It’s is difficult to believe as to why anyone should believe the contrary to those claims. In general,  it is possible to think/imagine the contrary/negation to all of the beliefs claims that we profess to “know.” Whereas in Moore’s examples, there is no way that we can conceive/think of their contrary/negation. This way of explaining the propositions indicates that there is a subtle difference between the nature of propositions that are “knowable” and the propositions that are “certain” in nature. This way of discerning the propositions into two different types is the reason why in the very first section itself, he says “If you (Moore) know that here is one hand, then we will grant you rest of them.”

In general, Wittgenstein argues that there is a possibility of committing a mistake about an empirical proposition. If that is the case, then it means that we might construe of a physical phenomenon in some manner and accordingly passed a judgment. But, at the same time, in future, there is a probability that there will arise a situation or a material condition in which we can think of the same empirical proposition in a completely different sense, meaning the truth-value of the same proposition might change in the future. But, he would argue that the notion of mistake freezes to be a mistake when you enter into the realm of the propositions with certainty. You simply don’t conceive of any negation in the case of this proposition. So, it is not true that a mistake merely gets more and more improbable as we pass from the plane to the plane. At some point, this mistake ceases to be inconceivable.

In addition to defining empirical propositions and grammatical propositions in this manner, he also gives the broader definition of logic and a straightforward answer for truth. He defines logic as something that belongs to the description of the language-games. And h also says that “The truth of my statements (empirical) is the test of my understanding of these statements.” And at the same time, he also talked about how the truth of certain empirical propositions belongs to our frame of reference. So, when one inquiry about the truth and falsity of the propositions in general in philosophical analysis, then empirical propositions are coming under the purview of that inquiry. Whereas on the other side, propositions with certainty don’t. Because they are like presuppositions of the very inquiry itself and lies beneath the act of analysis itself, so, propositions with certainty lie apart from the route travelled by inquiry.

He goes one step further in section 94 and says that propositions with certainty are like inherited background (beliefs/propositions) against which I distinguish between true and false. As said earlier, the truth values don’t apply to these propositions at all. He even compares these propositions with the river-bed. He says that these logical propositions are like river-bed, meaning the sand in the river or the stream of the water might change depending upon the time. But, no matter what, the river-bed remains the same throughout the time. The sand and the stream of water are nothing but empirical propositions. As we know that the status of empirical propositions changes based upon the new evidence because they are contingent propositions.

But, one would wonder how do we acquire these logical propositions in the first place itself?

To which Wittgenstein gives an interesting answer. Interesting because one could read his response in different ways. He says that we are thought about these propositions from our childhood itself. And at the same time, when we first begin to believe anything, what we believe is not a single proposition, it is a whole system of propositions. So, we were bred with a web of beliefs from our childhood itself; we are given a world-picture itself. The child starts to act according to these beliefs and slowly came to realize that what are the empirical propositions and what are the propositions that are unshakably certain to her. So, he says in section 160 that the child learns by believing the adult, doubt comes after belief. We learn an enormous amount of beliefs and accept it on human authority, and then found out that some things are confirmed or disconfirmed by our very own experience. In a sense, believing is more fundamental than the doubting itself, which might be going against the Descartes’ idea of doubt as a primary tool to arrive at some indubitable beliefs.

And the second interesting question would be how do we know them? How does one realizes the nature of these propositions or what are the propositions with certainty?

In line with the above explanation of acquiring them, he also gives an answer which is consistent with the above one. In section 152, he says that I don’t explicitly learn the propositions that stand fast for me. I can discover them subsequently like the axis around which a body rotates. This axis is not fixed in the sense that anything holds it fast, but the movement around it determines its immobility.

Some people associate Wittgenstein with a foundationalist(In terms of Epistemology) because of his notion of “river-bed” propositions and bedrock propositions. But, there are also people who will identify him as an anti-foundationalist. Precisely, he was recognized as an activist (one of the forms of anti-foundationalist). In section 110, he talks about how the test for any empirical propositions comes to an end and how do we characterizes this end itself. He says that the notion of testing comes to an end when we are dealing with logical propositions. The test will eventually come to an end because these propositions are nothing but what we as a human being are constituted off. We act in the way that we are acting because of those propositions. Hence, he is also called an anti-foundationalist.